A Biblioteca de Fillos de Galicia

O libro Galiza en Suíza. Aspectos dunha emigración aparece con motivo do 50 aniversario da emigración galega á Confederación e analiza a historia e os aspectos persoais que marcaron as vidas destas persoas procedentes do norte de España. Máis de 40.000 galegos residen actualmente en Suíza, unha cantidade que supón o 60% do total de españois presentes no país. Proba diso é que o galego se sitúa en quinto lugar entre as linguas estranxeiras máis faladas en Suíza, conclúe o traballo. Os primeiros galegos chegaron a Suíza en 1958 e 1959 para abastecer ás fábricas da parte de lingua alemá que producían sen cesar. Cunha Europa devastada pola Segunda Guerra Mundial e en plena reconstrución, as factorías suízas -que quedaran intactas no conflito- mantiñan un alto ritmo industrial grazas á emigración italiana chegada con anterioridade. Pouco despois, en 1961, Suíza e España subscribían un acordo para a contratación de man de obra.

A viaxe a Suíza supuxo a moitos saír do franquismo e da escaseza. “O choque máis grande que viviron nas súas vidas. Viron por primeira vez un supermercado, leite en envase de tetrabrik”, di Xurxo Martínez Crespo, autor da obra, cuxo avó cambiou a costa de Ferrol pola vila de Baden, onde traballou nunha fábrica. Os coches dos emigrantes co distintivo helvético ‘CH’, os veraneos na terra, os retornados ou os miles de bares con nomes suízos forman parte da paisaxe de Galicia. Suíza foi e segue sendo unha parte importantísima da historia galega polo moito que representa entre a sociedade da rexión, pola calidade e cantidade dos migrantes que ademais fomentou influencias culturais moi importantes.

Até finais dos anos 60, o éxodo laboral galego saíu do mundo industrial e os novos emigrantes chegaron á Suíza francófona para ocupar empregos no sector turístico. O fluxo de traballadores galegos mantívose constante até 1985-86. Unha realidade que tamén foi moi traumática xa que moitos homes deixaron aos seus fillos ou mulleres en Galicia para viaxar a Suíza a traballar. O afastamento da familia estaba moi presente. Dos que regresaron, nos anos 70 e 80, algúns se atoparon que non había familia nin nada, moitos fogares quedaron destruídos.

Hai tamén unha segunda xeración de galegos, que no libro non se inclúen na cifra de emigrantes, e son cualificados de suízos de orixe galega. Os secondos, os fillos da primeira onda nada en Suíza, están integrados totalmente, criáronse en Suíza e coñecen algunha das linguas oficiais. Na terceira xeración as dificultades de integración dilúense. Este grupo queda no país de acollida e non volve a Galicia, como era o soño dos seus pais. Os que volven atópanse inadaptados e se infravalora a súa formación e coñecemento de idiomas.

A pesar disto, segue resultando difícil que un fillo de estranxeiro faga carreira en certos niveis en Suíza; houbo campañas con tinguiduras xenófobas (votacións para limitar o número de estranxeiros) e aínda aínda hai prexuízos, o mesmo que ocorre cos matrimonios mixtos. Os secondos de orixe galega están mellor formados que os seus proxenitores. Ademais, os naturalizados alcanzan en media un nivel de formación non só máis elevado que os galegos non naturalizados, senón superior ao dos seus compañeiros suízos. Aínda así, obter a cidadanía suíza non é fácil. Sen ela non poden votar e por tanto non poden ser cidadáns de pleno dereito.

Galiza en Suíza. Aspectos dunha emigración
Xurxo Martínez Crespo
CIG

Filla de emigrantes galegos, Anisia Miranda naceu en 1932 na cidade cubana de Ciego de Ávila. Logo dunha estancia en Arxentina, de 1961 a 1992 residiu en Cuba, onde se implicou en varias publicacións periódicas da illa dedicadas ao público infantil, como Zunzún, Pionero e Bijirita. É autora dunha importante obra en galego para nenos, con títulos como A casa dos títeres, Os contos do Compay Grilo, Pardela amiga e Cantarelas. Anisia faleceu en 2009 aos 76 anos de idade. Atrás quedaron máis de 50 anos como compañeira vital e de proxectos culturais de Xosé Neira Vilas, desde que en 1957 se coñeceron en Buenos Aires. Daquela puxeron en marcha o proxecto Follas Novas, a primeira distribuidora de libros galegos en Ámerica.

Na década dos 60, a escritora Anisia Miranda atinxiu a categoría de best-seller. Foi cunha biografía sobre a infancia de Ernesto Che Guevara publicada pola revista Zunzún, na Habana. “Fixéronse catro edicións de 250.000 exemplares, un millón en total”, facía memoria en febreiro de 2008, na Feira do Libro da capital cubana. Outra das súas ocupacións traduciuse en versións galegas de poemas de Walt Whitman ou José Martí. “Anisia interesouse por aquela cousa de Galicia logo de ler un artigo titulado El idioma prohibido“, rememoraba Neira Vilas hai meses, “e contactar cos exiliados Seoane e Lorenzo Varela”.

Algunhas das súas obras
Os contos do Compay Grilo (Ediciós do Castro). Foi premio nacional de literatura para nenos en 1973, editándose en Cuba ao redor de 250 mil exemplares. Foi traducido, entre outras linguas, ao ruso e ao eslovaco.

A primeira aventura (Ediciós do Castro). Cinco contos ilustrados polo cubano Ernesto Padrón. Premio Internacional da Infancia. Un vocabulario final, ilustrado, explica aos cativos o significado dalgunhas palabras de Cuba.

A cama, a bolboreta e o paxariño (Ediciós do Castro). Trece contos nos que os animais contan anécdotas da súa vida cotiá ou explican fenómenos naturais como o ciclo da auga ou a xerminación das sementes. Ilustrados polo cubano Alfredo Gutiérrez, residente en Ourense.

O libro está composto por dezaseis relatos costumistas que teñen que ver cos galegos emigrados na Arxentina. Conta cun prólogo de Luís Seoane. Fillo de labregos, Xosé Neira Vilas estudou comercio por correspondencia. En 1949 emigrou a Arxentina e entrou en contacto con galeguistas como Luís Seoane, Rafael Dieste, Ramón Suárez Picallo, Lorenzo Varela ou Ramón de Valenzuela e en 1953 fundou as Mocedades Galeguistas. En 1957 casou coa escritora Anisia Miranda en 1957 e xuntos crearon a editorial Follas Novas. En 1961 marcharon a Cuba. Despois de trinta e un anos na illa caribeña, xa xubilados, regresaron a Galicia en 1994 para viviren en Gres. Anisia faleceu o pasado ano.

Neira Vilas escribiu numerosas obras que teñen que ver coa emigración, como a propia Historias de emigrantes (1968), Cartas a Lelo (1971), Querido Tomás (1980), Tempo novo (1987), Contos de tres mundos (1995), Relatos mariñeiros (2003), Galegos no Golfo de México (1980), A prensa galega en Cuba (1985), Na outra banda do mar (1992), Memoria da emigración (1994), Eduardo Blanco-Amor, dende Buenos Aires (1994), Memoria da emigración II (1995), A lingua galega en Cuba (1995), Galegos que loitaron pola independencia de Cuba (1998), Crónicas galegas de América I. Rolda primeira (2000), Manuel Murguía e os galegos da Habana (2000), Crónicas galegas de América II. Rolda segunda (2001), Crónicas Galegas de América III. Rolda terceira (2002), Vinte anos retornando (2006) e Presenza galega en Cuba (2010).

Toño de Loureiro proponlle a Lelo (mozo que emigrou hai tres anos ao Brasil) un intercambio epistolar no que cada un contará as súas vivencias en terras tan distantes. Na obra recóllense as cartas de Toño e a partir delas podemos deducir as noticias sorprendentes da emigración, que espertan o interese dos seus amigos, con quen as comparte.

Ambientadas na aldea galega, contan diferentes episodios do espazo cotián dun neno da época. Refiren historias de animais, como as cóbregas (a aletargada polo frío que trouxo para casa e meteu en augardente ou a que veu co tío baixo a súa camisa cando foi a pescar de noite), de burlas e xogos infantís (facéndose pasar por pantasmas para asustar de noite a uns xogadores ou atrancando o camiño con paus) ou das pelexas contra os doutro lugar ou por unha moza. Ademais, aparecen tradicións como os cantos de Reis, a cova do tesouro dos mouros ou a cultura da morte, sen esquecer un fuxido da guerra civil a quen os nenos tratan de axudar. Este é o seu mundo, pequeno comparado co que Lelo lle conta de Brasil, onde os incendios son máis grandes que a súa pequena fogueira no monte ou hai que investigar outros roubos ante os cales o seu dunhas cebolas resulta ridículo. Acaba a correspondencia cando Toño vai deixar a escola e Lelo vai marchar para Montevideo.

Cartas a Lelo
Xosé Neira Vilas
Ediciós do Castro
148 páxinas – 7€

Relatos mariñeiros componse dunha vintena de narracións curtas que teñen como referencia e inspiración a comunidade de pescadores galegos das Mariñas, asentados na Habana durante os anos trinta, corenta e cincuenta do seculo XX. Vinte historias de mariñeiros e emigrantes galegos no Golfo que reconstrúen vidas anónimas penduradas dun fío, fuxindo dos feros ciclóns e doutras situacións arrepiantes; vidas ancoradas na saudade da terra e das xentes que abandonaron. Relatos de vidas de mariñeiros artistas como o Leandro, o corpudo gaiteiro que levaba todo un país no fol, o Mariano que tocaba o saxofón, o Xan o Cativo, moi mañoso no seu vello acordeón, ou o Santiago, que co seu lapis de cores retrataba a cada un dos compañeiros de tripulación. Mariñeiros namorados e comprometidos como o Daniel, aquel mozote de Camariñas que nunca esquecerá a súa namorada primeira; o Xaquín, o vello pescador da Malata que sentía polo mar unha mestura de amor e xenreira; o negro Eliseo, un Goliat antillano que cos galegos da Casa Branca aprendeu a fala nosa; ou o Xoán Barreiro, dirixente do Sindicato de Viveiristas que promoveu os setes meses de folga do ano trinta e un… Relatos mariñeiros, pola súa complexa e premeditada brevidade, pola súa prosa cristalina, polo seu esforzo de destilación léxica, e pola construcción dunhas tramas enchidas de emoción, apoiadas nas ilustracións narrativas de Xaquín Marín, constitúe unha das máis valiosas achegas dun dos clásicos vivos da literatura galega.

Relatos mariñeiros
Xosé Neira Vilas
Xerais
128 páxinas – 13,90€

A emigración como rito de paso, como narración sacrificial na que o tempo está retido e o presente aprazado. O libro parte da lembranza idealizada dun lugar e dun tempo pasado, e da volta a un paraíso perdido, para analizar a patoloxía que agroma cando esa fantasía ou obxecto máxico é negada. O retorno como fenómeno silandeiro no que a sociedade galega debe esculcar atentamente para integralo como experiencia ricaz. “Estar emigrado é coma estar na cadea. O tempo detense. Un garda na cabeza a idea que tiña do país, dos amigos, dos fillos que deixou un día. Pero cando volve, vive o desencontro de que nada sexa como antes”. Así describe o psiquiatra vigués Alexandre García-Caballero as máis de 70 historias de emigrantes galegos retornados das que naceu Psicopatoloxía do retorno.

Psicopatoloxía do retorno
Alexandre García-Caballero e Ramón Area Carracedo
Galaxia
134 páxinas – 14,40€

A obra documenta a biografía de 109 galegos que loitaron na guerra de independencia da illa nos últimos anos do século XIX. Moitos galegos uníronse aos insurrectos e loitaron contra a metrópole. Andando o tempo outros moitos adoptarían conscientemente a mesma actitude, ao longo do século XX, participando na loita social en xeral e até na rebelión que conduciu ao triunfo popular en 1959.

Galegos que loitaron pola independencia de Cuba
Xosé Neira Vilas
Ediciós do Castro
246 páxinas

O libro reflite unha investigación de varios anos e profunda na historia e o aspecto humano dunha gran cantidade de galegos que foron activos protagonistas do movemento insurxente máis importante de América Latina e da Revolución Cubana. Por exemplo, na vida de Óscar Fernández Mel, fillo de emigrantes galegos a Cuba, hoxe de 87 anos, que con tan só 25 se incorporou á columna guerrilleira comandada polo Che, sendo amigo persoal do mesmo na súa etapa cubana. Tamén participou co Che na misión internacionalista de solidariedade no Congo. Foi xefe do exercito de occidente das FAR de Cuba e posteriormente foi Presidente do poder popular da Habana, logo embaixador de Cuba en varios destinos.

Cuba, los gallegos y el Che
Lois Pérez Leira
Grupo de Comunicación de Galicia en el Mundo
304 páxinas

Galegos no sindicalismo americano é unha escolma de sete personaxes representativos das loitas dos traballadores galegos conscienciados política e socialmente que chegaron a América a finais do século XIX e comezos do XX. Sete biografados pouco coñecidos ou totalmente descoñecidos na Galicia que son hoxe referentes dentro das loitas obreiras e do sindicalismo latinoamericano. Manuel Fandiño, Santiago Iglesias Pantín, José María Montero, Francisco Pérez Leirós, Xosé Rego López, Antonio Soto Canalejo e Adrián Troitiño conforman esta escolma de revolucionarios galegos en América.

Estes loitadores, fundadores de sindicatos, de xornais obreiros que sufriron cárcere e exilio, que viviron na clandestinidade e en movemento incesante entre as fronteiras da Arxentina, Brasil, Uruguai, Cuba, Porto Rico e Chile. Se cadra, a importancia destes loitadores galegos en América é a de importar ideas políticas descoñecidas e avanzadas para a época. Xunto aos galegos foron importantes as comunidades conscienciadas de italianos formados no sindicalismo de finais do século XIX e comezos do XX, entre ambos grupos de emigrados, galegos e italianos, deron inicio a moitos movementos políticos arxentinos e uruguaios de esquerda. Cómpre dicir que o Partido Comunista máis antigo de América, é precisamente o arxentino.

Unha serie de leis restritivas, como a Lei de Residencia, perseguían e reprimían as ideas anarquistas e comunistas. Foron moitos os expulsados da Arxentina, do Brasil, de Uruguai, a meirande parte galegos, en aplicación desta lei. Estas ideas que foron sementadas en América, foron, despois reforzadas coa chegada da II República española. Así un lider obreiro como o sadense Ramón Suárez Picallo, é elixido deputado pola emigración nas Cortes republicanas en 1931. Suárez Picallo fundara na Arxentina o Sindicato de Empregados de Comercio. Moitos destes loitadores galegos máis tarde foron vítimas dos distintos gobernos militares xenocidas de América, uns como os arxentinos das revoltas na Patagonia ou nas desaparicións dos setenta dos gobernos do Río da Prata, Brasil e Chile.

Galegos no sindicalismo americano
Lois Pérez Leira
Asociación Galega de Emigrantes Retornados
72 páxinas

Os lectores teñen nas mans non só un dos títulos máis sobranceiros de Nélida Piñon, tamén un dos fitos da narrativa brasileira contemporánea: A república dos soños, publicada por primeira vez no ano 1984, obtivo o Premio Associaçao de Críticos de Arte de Sao Paulo e o Premio Pen Clube ao mellor libro de ficción. A novela conta a historia de dous rapaces que embarcan en Vigo rumbo ao Brasil. É o ano 1913, o éxodo de emigrantes galegos acabaría por ser unha sangría de máis de millón e medio de persoas que atravesan o Atlántico á procura da súa “república dos soños”.

Novela intensa e audaz, concibida coa forza tumultuosa desa enorme epopea que foi a emigración a América, Nélida Piñon escribe esta historia dunha maneira engaiolante. Todo un legado de resistencia e vontade por sobrevivir é trasmitido a través dos dous protagonistas, o tiunfador Madruga e o soñador Venancio. Dous xeitos de reflectir as glorias e frustracións dunha experiencia inesquecible e sempre presente na memoria de todos os galegos.

A república dos soños
Nélida Piñón
Galaxia
940 páxinas – 21,40€