A Biblioteca de Fillos de Galicia

Estudos biobibliográficos sobre Lois Pereiro

Patiño, A.: (2010) . Lois Pereiro. Radiografía do abismo. Espiral Maior.

Souto, X., Braxe, L., Pereiro, X.M. (2010) . Lois Pereiro. Fotobiografía sonora. Ouvirmos.

Calvo, J.L., Gegúndez, C. (2011) . O negro leite da aurora. Viaxe á xeografía lírica de Lois Pereiro. Toxosoutos.

Calveiro, M. (2011) . Lois Pereiro: náufrago do paraíso. Biografía e Antoloxía. Xerais.

Lopo, A. (2011) . A palabra exacta. Biografía de Lois Pereiro. Galaxia.

Martínez, I. (2011) . Lois Pereiro. Vida e obra. Xerais.

Queixas, M. (2011) . Lois Pereiro. A urxencia poética dun futuro alleo. Laiovento.

Nogueira, María Xesús (2011). Dicionario Lois Pereiro. 3C3 Editores

Regueira, Mario (2011). Lois Pereiro, unha persecución. 2.0 Editora

D. Recursos na rede-

-Coordinadora de Equipos de Normalización Lingüística. http://www.coordinadoraendl.org/letras2011/index.php?pax=inic Recursos, vídeos, galería fotográfica

-Páxina oficial. http://loispereiro.blogaliza.org/ Sitio web promovido por Xosé Manuel Pereiro e xestionado por Algueirada/Blogaliza. Recolle contidos, convocatorias, material gráfico e audiovisual, deseños, novidades relacionadas coa efeméride, etc. Está aberto á colaboración dos usuarios e presenta material inédito de grande interese.

-Especial Lois Pereiro http://loispereiro.wordpress.com/ Blogue que recolle os traballos audiovisuais dos profesores Luís Aldegunde (CPI Os Dices de Rois) e Sara Paz (CPI San Vicente da Baña) relacionados coa figura de Lois Pereiro.

-Lois Pereiro en 40 preguntas http://seminariogalan.org/inicio/ver/170

-Biografía realizada polo Seminario Galán http://seminariogalan.org/inicio/ver/161

-Especial da Real Academia Galega http://www.realacademiagalega.org/letters/ViewHonoredFigure.do

-Especial da Consellaría de Cultura http://www.diadasletrasgalegas.com/homenaxeado/lois-pereiro_2011

-Escolma de artigos xornalísticos http://www.coordinadoraendl.org/letras2011/index.php?pax=sab

-Escolma de vídeos sobre o poeta http://www.coordinadoraendl.org/letras2011/index.php?pax=vid

-Escolma de materiais sonoros coa voz de Lois Pereiro: entrevistas e recitais http://www.coordinadoraendl.org/letras2011/index.php?pax=fon

Biografía

Lois Pereiro naceu en Monforte de Lemos no ano 1958. Con dezasete anos marchou a Madrid para continuar os seus estudos e alí fundou, xunto con Antón Patiño, Xosé Manuel Pereiro e Manuel Rivas, a revista Loia, que só coñecería catro números (o último de 1978). Nesta publicación apareceron poemas do escritor monfortino que posteriormente serían recollidos en Poemas para unha loia (1996) —libro en que se inclúe o ensaio “Modesta proposición para renunciar a facer xirar a roda hidráulica dunha cíclica historia universal da infamia”, que fora dado a coñecer ese mesmo ano nas páxinas da revista Luzes de Galiza.

De regreso ao país, Pereiro figurou nas antoloxías colectivas recollidas baixo os títulos De amor e desamor (1984) e De amor e desamor II (1985), compilacións en que figuran nomes como Pilar Pallarés, Miguel Anxo Fernán-Vello, Manuel Rivas, Xavier Seoane, Francisco Salinas, Xulio Valcárcel, Lino Braxe e outros poetas de moi diferentes tendencias mais que partillaban inquedanzas culturais. Entre as iniciativas conxuntas deste grupo heteroxéneo destaca o sostimento da revista Luzes de Galiza, onde viron a luz —para alén do ensaio xa citado— os oito primeiros capítulos da súa novela inconclusa Náufragos do paradiso. En vida Pereiro só publicou dúas obras, Poemas 1981/1991 (1992) e Poesía de amor e enfermidade (1995), duros e espidos poemarios en que se fan patentes as pegadas expresionistas, as referencias á literatura xermánica e certos trazos da contracultura. A morte sobreviríalle na cidade Coruña en 1996.

Nos últimos anos, víñase reivindicando a dedicación do día das Letras Galegas a este poeta monfortino. No marco desa campaña sitúase unha reedición da súa obra poética verquida ó castelán, catalán e vasco, xunto cos textos orixinais en galego. Finalmente, o 26 de xuño de 2010 a RAG publicou a súa decisión de adicarlle o Día das Letras Galegas do 2011. A Academia apreciou: “Evidentes pegadas expresionistas, referencias á literatura xermánica e certos trazos de contracultura […] unha imaxe e unha estética que fixeron del un autor de culto. Cartografou coma ninguén o labirinto do mundo contemporáneo conciliando para tal fin o individualismo escéptico coa tradición demoledora do expresionismo centroeuropeo.” En palabras do escritor e membro da RAG Manuel Rivas: “Adicarlle a Lois o Día das Letras 2011 foi unha decisión valente da Academia, porque é un autor de culto, pero en canto se difunda a súa obra será un autor moi popular”.

Obra

Poemas: 1981-1991. Edicións Positivas (1992). Reedición: 2010
De amor e desamor, De amor e desamor II. Grupo Poético De amor e Desamor. Ediciós do Castro (1984 e 1985)
Poesía última de amor e enfermidade (1992-1995). Edicións Positivas (1995). Reedición: 2010
Poemas para unha loia. Espiral Maior (1996)
Conversa ultramarina . Edicións Positivas (2010)
Náufragos do paradiso. Galaxia (2011)
Poesía completa. Xerais (2011). Edición de Ana Acuña
Antoloxía. Galaxia (2011). Edición de Daniel Salgado
Modesta proposición para renunciar a facer xirar a roda hidráulica dunha cíclica historia universal da infamia e outros ensaios. Xerais (2011). Edición de Fran Alonso
Obra Completa. Edición Bilingüe. Libros del Silencio (2011). Prólogo de Pere Gimferrer. Tradución de Daniel Salgado

Porén, a súa mellor definición sobre o que Galicia é, e se cadra unha das mellores e máis interesantes e modernas definicións que ninguén realizou, chega a través dun guión televisivo, que lle vende á TVG en 1988, e que finalmente se emite o 25 de xullo dese ano. Lois traballaba para a CRTVG como tradutor de series e películas estranxeiras, para a súa dobraxe. Sobre este aspecto conta Iago Martínez que “se non se lle chega a cruzar un lingüista cun criterio diferente ao seu, de feito, a memoria audiovisual de varias xeracións de galegos sería hoxe distinta. Cando traballaba na tradución dos guións de Kung-Fu, a popular serie protagonizada por David Carradine, empeñouse en que o alcume do personaxe debía ser O pequeno saltón, como lle chamaría calquera rapaz de Monforte, e non O pequeno besbello. Ao final perdeu a batalla”.

En canto ao guión, da peza televisiva que creou, chamada ‘Que é Galicia?’, componse dunha definición do país a través de palabras que a identifican, ordenadas nunha sucesión alfabética. Toda unha mostra da visión moderna, comprometida, amorosa e global que Lois Pereiro tiña por esta terra:

Galicia… data
Run…

A. Auga. Aire. A Amnesia do vencido, a Atracción do Abismo, a Árbore xunta á Árbore, e a alegría do espazo circundante. A alma é o Atlántico e é o cantil o corpo da súa chamada Atroz.

B. Barroco: a Beleza usual feita materia en pedra no Bordo do Bosque omnipresente.

C. Calma. Castelao, Curros, Cunqueiro, Cultura, Celebración e Culpa: unha conciencia Céltica do Cosmos.

D. Difícil definir esa Dor, Dobregar o Destino, conseguir que o Desexo nos siga sendo útil. (Diluvia)

E. Espiral no Espazo Esférico. Emigración: Estímulo do noso Exilio interior que nos leva polo leste cara a Europa, polo mar cara ao Éxito e cara á Enfermidade, e sempre cara ao Eterno Extrañamento do Espírito.

F. Fogo de Fogar. Fantasía. Fábricas, Febre e Formas do Futuro, Figuras do pasado. O Fenómeno atmosférico da Felicidade, e todas as Festas do mañá…

G. Gráficas do Granito, auga e silencio, onde transborda a alma da Gulfstream. O xemir das Gaitas, e no carácter esa amable presenza da Graxa.

H. Historia: Herbicida o esquecemento. A Humidade, o “Horror vacui” e a Humildade impídennos converter a Historia en Heroísmo. Nosa Herdade adestrada na fuxida, coa sabedoría das feridas vellas, por nosas propias mans soamente vencidos.

I. Ironía: arte de converter o Inferno nun conto de Inverno.

J. Son oriental. Rotundidade sureña.

K. Kilowatios por terra mergullada.

L. Loito: manchas na paisaxe, bólas negras sobre o tapete verde.

M. Lega Mortos o Misterio da Música, pero o Miño vaise levando ese Misterio ao Mar.

N. Norte. Noite. Néboa. Negro: materia poética nacional.

Ñ. Nh/ gn/ ñ.

O. Oeste: “Galicia atende e obedece á chamada do Oeste” (R. Otero Pedrayo). Tantos séculos de Ofensas e de Esquecemento crean anticorpos no Organismo dun pobo, e esa continua Ofensa da historia xerará no Orgullo deste pobo apracible o destrutivo Osíxeno do Odio, a Obsesión do fracaso e da culpa.

P. Poesía. Patria. Paixón. Perigo de extinción, perdidos en nosa propia Pureza, da necesidade de ser un Pobo. A nosa indiferenza alimentará o Proceso de autoxenocidio que vivimos. Paisaxes dispersas, aliñados entre os Perfís do Pasado, coa Presenza dunha vexetal sensación de eternidade. Paixón e Poses “punk”, reflexos Postmodernos e altas horas nos diques urbáns da noite.

Q. Química da dor Quintaesencia do medo. Aí, pegado a min, quen ri?

R. Río: o Rumor da vida, a Relixión das augas. As Risas xorden sempre onde Reina a calma, na quietud profunda de quen coñece o Risco e domínao. Rural: corre sangue Rural por estas veas; e se algunha vez a Razón opón Resistencia, recoñécese o galego na terra, na lenta vitalidade da árbore, na invencible Resignación da herba.

S. O Son da Soidade e o Silencio. O Salvaxe Sarcasmo dos Soños do presente, e a Silente atracción polo Suicidio: o Sil. O Miño é o noso Sangue, o Sil a súa Sombra. Serenos e Sombríos, finalmente transcende o Sorriso astuto.

T. Terra. E o Tempo, e o Trastorno e as súas Tebras. A Tradición dunha triste Tenrura. A Terra é o principio, e todo existe nela e para ela.

U. Utopía: compaxinar o desexo e a necesidade dos nosos soños.

V. Vacas en Vales mollados, e a férrea Vontade dos Vellos encadeados á terra, co Vicio do seu fatalismo escéptico. Verde. Verde e máis Verde sobre outros Verdes, e por detrás: Verde.

W. Whisky: noite urbana. Galicia é Wagneriana, ou é máis ben un Wolfgang Amadeus enfermo de paisaxe, soñando con Sibelius?

X. 25 de Xullo.

Y. e

Z. Fin

A Galicia que Lois tiña na cabeza

Lois Pereiro buscaba a fin do mundo, era un explorador, un viaxeiro, buscaba novos espazos e novas linguaxes, novas verdades. Pero sempre, sempre, cos pés ben chantados en Galicia, a súa orixe e o espazo de existencia que sentía completamente seu. Como escribiu Manuel Rivas: “Veredes como hai no seu vangardismo un clásico de nós, os aneis dunha árbore no monte dos vendavais. Veredes como o fío de leite da lingua galega alimenta a pescuda do viaxeiro, canto máis políglota máis namorado do seu romance silvestre. Loisón Pereiro. O viaxeiro que non se detivo na derradeira estación e foi quen de ira alén do finis terrae. Atreveuse en demasía lonxe. E volveu para contarnos a verdade. A outra verdade. Que o paraíso é un xardín abandonado aló no Incio”. De feito, na súa novela Náufragos do Paraíso, non publicada en vida, e se cadra inacabada, protagonizada por personaxes definidos pola incomunicación, a ausencia de nexos entre eles e co mundo, un deles fai un relato sobre as súas orixes (as mesmas de Lois). A comezos do capítulo V agroma de xeito nidio a paisaxe d’O Incio: “Bricéis?, perguntou Mimsi, siñalando as casas encollidas na constelación de bosques e brañas, caíndo cara ao río. Bricéis, Reboiro, Cunde, Viso, Bernal…”.

Galicia está presente nas súas reflexións, que plasma no seu ensaio Modesta Proposición. Sobre o futuro de Galicia e da identidade de noso, Lois amósase combativo, aínda que un chisco pesimista: “E aquí, entre nós, ‘os bos e xenerosos’ cos demais, seguimos a sufrir os nosos tempiños coma sempre, neboentos, queixosos e inmutables, sen rebeldía activa, sospeitando da nosa propia sombra e das intencións dos demais, odiados polo noso ser desta terra, desertando da mínima alteración dunha desorde eterna e case celular. Aquí nunca chegamos a ser verdugos de nada, sexa malo ou bo; pero da nosa propia autoestima, dignidade, si. Non demos chegado a vencer sobre nada (nin sequera o intentamos) e non por xenerosidade ou por grandeza moral, senón por non intentar sequera desexalo (…) O noso reino non será deste mundo se seguimos así (…) Esta terra, esta visión do mundo, do tempo, este ‘tempo’ musical atmosférico, ruíns e submisos, pero sabios escépticos e resistentes, dun pobo ao que considerei sempre a primeira e esencial referencia xeográfica e mental (…) Se me permite seguir axudando á defensa que non procura dominar nin agredir, seguirá a ser unha loita compartida por min: da tropa dos vencidos. Terra. Lingua, Cultura, Dereito á diferenza. Mente aberta ao mundo… e nada máis (…) Defendámonos, logo, caladamente, con furia, ou con humor tibetano, pero non transixamos cunha soia agresión máis, porque os ataques están sendo máis sutís, máis cheios de argumentos, de falsa erudición, en nome do Progreso ou dunha certa Irmandade Universal que só avanza cara á uniformidade tecnolóxica. Está en xogo a nosa supervivencia, e non só como Pobo, senón como seres humáns”.

Os anos en Madrid

En 1975, Lois foi estudar Socioloxía a Madrid. Unha viaxe de ida e volta, porque no primeiro trimestre, aproveitando as vacacións que deran coa morte de Franco, regresou a Monforte e díxolles aos pais que renunciaba. O resto do curso pasouno traballando na cristalería familiar, colocando vidros polas obras. Ao ano seguinte volveu a Madrid e matriculouse en francés, inglés e alemán na Escola Oficial de Idiomas. Era o comezo da Transición, cando moitos querían erguer aquela lousa de décadas e tamén moitos pensabamos que se podía determinar o que viría despois. Lois participou, fóra de militancias. Así pois, Lois Pereiro non militou en ningunha organización, aínda que si estivo próximo á Asemblea Popular Galego, un movemento cidadán, galeguista e algo ácrata, escindido da ANPG e no que si participaban activamente varios amigos seus, coma o seu irmán ou Manuel Rivas, que lembra que “A APG reuníase no piso do Paseo de Extremadura e Lois andaba sempre polo medio, nas xuntanzas, nos debates… Non tiñamos moita vocación política, burocrática, sectaria, de siglas… Tampouco tiñamos carné. Practicabamos un galeguismo literario co que el se identificaba plenamente. O seu texto Modesta proposición expresa de forma marabillosa o que partillabamos, moi ao estilo de Walter Benjamin, nunha xinea plural, cunha alquimia incolora que, de novo, me remite á súa imaxe de cristaleiro tratando un material fráxil e duro: o vidro pode escachar con facilidade, pero é consistente”

Pero o seu maior entusiasmo era poder mergullarse, na compaña de Piedad, nas oportunidades culturais que había e, sobre todo, nas que se estaban abrindo. Como lembra Antón Patiño que destaca como imaxe de Lois en Madrid “a súa esguía silueta negro-misterio recortada de esguello nunha céntrica rúa en Madrid (a carón da porta xiratoria do Café Comercial) na Glorieta de Bilbao”. Ver na Filmoteca as películas -en ocasións, ata catro no día, dous rapaces de 18 anos entre unha ducia de tipos de barbas- de autores novos, ou as clásicas que coñecía, pero que nunca vira. Asistir a concertos ou a recitais. En palabras de Piedad Cabo, citadas por Antón Lopo, “Os domingos tiñamos cita do Rastro. Eu, temerosa, ía agarrada ao seu brazo como a unha bombona de osíxeno, porque os guerrilleiros de Cristo Rey andaban encirrotados sen Franco e atacábannos con cadeas pola simple razón de sermos diferentes, por vestir con estilo e ser modernos. Unha vez case mo matan a golpes por rexeitar un pasquín da ultradereita”.

E tamén coñecer xente con inquedanzas culturais similares. Ante todo, a Manuel Rivas, e aos pintores Reimundo Patiño, Antón Patiño e Menchu Lamas, a Fermín Bouza e a Vicente Araguas (e nun encontro casual nun bar anónimo dun barrio anónimo, descubríndoo na conversa, ao seu admirado Xosé Díaz Castro). Con eles fai a revista Loia, unha publicación-manifesto feita a fotocopia, que durou catro números, pero que agora forma parte da historia da literatura galega contemporánea. Antón Patiño lembra a este respecto, sobre o encontro de Lois con Díaz Castro: “Recordo a súa ledicia cando atopou (por casualidade) no labirinto urbano de Madrid ao poeta de Nimbos, Xosé María Díaz Castro (trasterrado tamén á capital do Estado). O poeta dos lendarios versos: “Un paso diante i outro atrás, Galiza, e a tea dos teus soños non se move”. Lembro a súa sorpresa e alegría por aquel encontro inesperado (coma se fose un vello compañeiro perdido). Dous solitarios que se encontran e miran no espello de si mesmos. Coma os anxos no ceo sobre Berlín de Win Wenders (a falar da vida apalpando a materia e mais o relevo das cousas)”.

O piso da Avenida de Extremadura converteuse en parada e fonda de todo Monforte, aínda que Lois non aturaba ben a desorde de ires e vires, tan metódico el. Como escribe Antón Lopo, “en certo modo o piso cumpría funcións de embaixada monfortina: servía de punto de reunión á tribo dos estudantes e aos que estaban en tránsito. Uns ían de Marrocos a Amsterdam para intercambiar haxix por tripis, outros viñan de Monforte e facían un alto antes de continuar cara a Barcelona ou a Valencia. Nunca lles faltaba un acubillo”.

A etapa de Madrid rematou cun feito que marcaría o resto da súa vida. En 1981 a inoperancia dos controis de saúde e/ou a corrupción das autoridades permitiu a intoxicación masiva polo aceite desnaturalizado de colza. O veleno que matou preto de 400 persoas e afectou a outras 17.000 entrou no piso no que vivía, e a el afectouno gravemente. Non podía nin vestirse só. Despois de meses sen saber que enfermidade era aquela que lle consumía e lle paralizaba o corpo, os médicos recoñeceron que o que tiña era o que se denominaba “síndrome do aceite tóxico”. Lois deixou as sesións de rehabilitación nun centro médico en Madrid poucos días despois de comezalas (“non podo ver nenos que son só ollos”, díxolle á nai) e volveu definitivamente a Galicia.

Lois foi, sobre todo, un viaxeiro. Érao antes de sequera moverse de Monforte, érao de corazón, interiormente, un nómade sempre á procura de novas cousas, de novos lugares. Como escribe Mario Regueira, “Lois moveuse na vida como se moven as persoas que habitan as fronteiras. O seu propio transcurso vital, na volta á casa de regreso das viaxes, xa o presenta coma unha persoa disposta a moverse no límite que marca a vida co seu final”. Lois foi viaxeiro, na práctica, percorrendo durante meses toda Europa en varias ocasións. Os anos que pasou en Madrid, sobre todo, foron tamén a época de visitar aqueles mundos que coñecía soamente por referencias literarias ou cinematográficas. Viaxes iniciáticas por Europa, percorrendo en tren toda Centroeuropa, Gran Bretaña ou Irlanda, nas que atopaba reencarnados na Bretaña os labregos do Incio, “e nas estacións de tren de Alemaña o mesmo cheiro agre a creosota das vías monfortinas”, en palabras do seu irmán Xosé Manuel. Sempre en peregrinación ás casas nas que viviran os seus referentes literarios.

Como relatou Piedad Cabo, con quen percorreu estes países, “nesa viaxe iniciática, como non podía ser doutro xeito, percorréramos os países celtas tras a senda dos grandes escritores que iluminaran a nosa adolescencia”. Antón Patiño salienta que nesas viaxes Pereiro foi “nómade existencial seguindo a ruta de Joyce en Dublín, paseando solitario por Edimburgo na procura do escintileo dun poema. Viaxando nun tren nocturno cara unha Centroeuropa mítica. Deica atopar en Berlín imaxes exteriores”. Cunha certa e sá obsesión por coñecelo todo, por chegar até o final de todo, na procura da súa esencia: “expresando aquela intensa axitación por querer achegarse até o último recanto no labirinto das rúas descoñecidas”.

As viaxes por Europa, que deixaron unha fonda pegada no espírito de Lois, son lembradas hoxe polos seus amigos, que como Fernando Saco, o acompañaron nalgún momento: “Eu fun con Piedade e con Lois a Berlín no ano 1983. En realidade, percorremos media Europa en tren. De Monforte a Madrid e de Madrid a Xenebra por Port Bou (…) De Viena fomo a Munich e a Bonn, onde collemos o transeuropeo para Berlín. ‘Trans-europe-express”, cantaba Luisón sen cesar parodiando a Kraftwerk (…) O rapaz escocés fíxonos unha caricatura: nun cadro, un home cunha boina: “Old Galician”; no outro, un punki: “New Galician”. Berlín era o noso”. Nestes espazos Lois Pereiro descobre un mundo novo. Non lle interesa Berlín por Berlín, nin París por París. A súa patria son os arrabaldes, as marxes, e dentro deles, a xente que os habita, os desposuídos, os migrantes e inmigrantes, coma el.

Como escribe Mario Regueira: “Lois fala dos barrios e dos arrabaldes, sitúase nese límite industrial das cidades e é capaz de capturar delas as súas personalidades máis ocultas. Non é Madrid, son Chueca e Libertad. Non é París, é Sant Denis. Non é Hamburgo, é o mítico Saint Pauli, porto e centro vital de punks e prostitutas. Non é Berlín, é o Kreuzberg, o barrio pegado ao muro na parte occidental, coñecido coma o pequeno Estambul pola profusión de inmigrantes e o carácter multicultural. Por aí pasea Lois con fame de kebab, empapándose e sendo consciente do específico da diferenza”. Mario Regueira destaca que para Lois as marxes industriais de Bilbao eran as mesmas de Alemaña ou de Madrid. Para Lois, a verdade, a xente boa, estaban aí: “Así aparece Rentería, Barakaldo e Sestao, o cinto industrial deforme dunha Euskal Herría que vive ademais nun estado de guerra particular e urbana, unha guerra que tamén é de fronteiras. A ría de Nervión na que desemboca o Ruhr, coma se a realidade industrial de Europa fose un continuo constante de barrios periféricos e mocidades desencantadas na procura dun futuro que non existe”.

Anton Patiño engade que os textos de Lois Pereiro están “atravesados por un murmurio múltiple: pigmentado pola pluralidade de formas da vida. Aberto á descuberta de novas realidades, a súa é unha irmandade profunda coa humanidade ao traveso do ecoar lendario de moitos referentes literarios queridos. A literatura nómade das viaxes que fan da alteridade o eixo decisivo. Un espello “outro” para nos contemplar. O impulso de novidade que representa este contrapunto na poesía galega é notable (xa que adoita ficar ensismesmada de abondo no fascinio pola paisaxe autóctona). A modernidade literaria para Lois Pereiro vai xurdir dende unha ollada cosmopolita: aberta a mundos simultáneos nunha pulsión nómade”.

Como escribe Antón Patiño, “os poemas van reflectir o fascinio por outras xeografías. A chamada doutras paisaxes. Teimaba o poeta nunha conversa con Ana Romaní na necesidade de fuxir da endogamia cara escenarios de aventura: menciona daquela a Joseph Conrad como emblema dunha vontade de apertura e viaxe cara inéditos horizontes. Toda a súa poesía primeira está atravesada polo contrapunto exótico: outros nomes, outras miradas, moitos topónimos de cidades, nomes de continentes arredados, países afastados e rexións de todo o mundo: California, Europa, Praga, Edimburgh, Escocia, Mar do Norde, Lisboa, Sligo, Dublín, Austria, Barakaldo, Rentería, Sestao, Chiapas, Ruhr, Kreuzberg, Berlín, Italia, Francia, Salzburgo, América, Illinois, Chicago, Australia, Hong-Kong…, como referencias que puntúan de xeito sonoro os seus escritos e poemas”. As experiencias recollidas nestas viaxes ficaron recollidas nalgúns dos seus versos:

O tren fura paisaxes coma un piollo/ nos cabelos escuros/ da Escocia escurecida… (Edinburgh, Edinburgh)

…nesa atmosfera ardente e muscular/ infectada co meu abatimento/ que envellece desértico en Europa… (Dous minutos nun baile de derviches)

…Fumes de Barakaldo Renteria Sestao/ invernías nos corpos desde dentro e ferro húmido/ nos aceiros da Ría de Nervión co Ruhr cruzado/ nos trens da Deutsche Bahn tocando carne de/ Sant Pauli (Alerta e vixiante)

Lois Pereiro viaxou, viaxou, migrou, até o final. Sempre tivo na cabeza o texto ‘Migración’, de Raymond Carver, no que o autor escribe: “De ahora en adelante non parará. Viaja día y noche, sin cesar. Hasta que llegue a un sitio que sólo él conoce. Un lugar del Ártico, frío y gélido. Donde piensa: ‘Esto será lo bastante lejos. Este es el sitio’. Y se tumba porque está cansado”. O propio Lois Pereiro fixo referencia a este fragmento en varias das súas obras, coma na Conversa Ultramarina, cando lle escribe a Piedad Cabo: “De viaxe, por fin, camiño de Santiago, pero coa vista posta xa non sur. A viaxe aínda é cara ao Sur, non cara ao Ártico. Síntome vivo e poño a música do coche a todo volume”. Sempre viaxando, sempre migrando, sempre en movemento.

Lois Pereiro, o viaxeiro, o migrante

Lois Pereiro non foi un emigrante. Aínda que viviu varios anos en Madrid, principalmente estudando e buscando a vida. É dicir, algo non moi distinto ao que milleiros de galegos fixeron durante toda a vida en moitísimos lugares lonxe da terra. Pero é moi dubidoso que Lois Pereiro tivese conciencia de expatriado, de emigrante, de galego residente fóra do país. Si que que é certo que os seus anos en Madrid construíron en Pereiro unha visión de Galicia máis rica e global, por unha banda máis obxectiva, realista e meditada, e pola outra tinxida dunha certa nostalxia dos lugares e dos tempos idos. Como todo galego, había na familia de Lois unha experiencia emigrante, nomeadamente a do seu avó Hermenegildo Pereiro, que a finais do XIX marchara a Cuba a traballar de xornaleiro. A súa cartilla de emigrante apareceu na Revista Loia en 1978, como ilustración para un texto. Tamén o pai de Lois estivera traballando algúns anos no norte de África, no Marrocos español, de onde din que regresou cunha grande afección pola música árabe.

E como a todos nos toca nalgún momento vivir unha relación ultramarina con algún ser querido, Lois Pereiro chegou a establecer unha intensa comunicación epistolar coa súa amada Piedad Cabo (“a única persoa coa que me sinto tan ben como estando só”), cando ela tivo que pasar uns meses vivindo nos Estados Unidos. Piedad e Lois repetiron deste xeito, o tipo de comunicación que centos de milleiros de galegos estableceron durante décadas, cruzando cartas dun lado a outro do Océano Atlántico. Nunha desas cartas Lois escríbelle a Piedad que “Aquí te mando la carta más prorrogada y larga de la historia menor de la nostalgia. Perdona este retraso de un mes, pero las ‘averías técnicas’ de mis víceras y la fiebre creativa que me invadió durante el mes de abril dieron como resultado estos 26 folios de letra que tuve que apretar al final para no tener que fletar un DC-9 con el volumen de la carta breve Europa-América, que debería haber sabido que no podía ser”.

Lois Pereiro ten iso si, unha condición migrante, un sentimento de ter abandonado un país ao que xa non poderá volver, pois habita unicamente no seu maxín. Unha certa nostalxia dun país que xa non existe, ao que mesmo volvendo sentirá lonxe, ao que nunca se sentirá pertencente, como tampouco se sente parte completamente da súa cidade de acollida, neste caso Madrid. Nin de aquí, nin de alá, para sempre un estranxeiro, un migrante. Como naquel poema de Benedetti, ‘Eso dicen’, na que o poeta se laia de que xa non existe o país que tanto añora, ao saber que, na súa rúa, as árbores que levaba dez anos discutindo con outro veciño emigrado se eran castiñeiros ou carballos, foron taladas e xa non existen:

Eso dicen
que al cabo de diez años
todo ha cambiado
allá

dicen
que la avenida está sin árboles
y no soy quién para ponerlo en duda

¿acaso yo no estoy sin árboles
que según dicen
ya no están?

Pereiro simboliza esa Coruña de comezos dos anos oitenta, unha cidade “cargada de creatividade”, para Xurxo Souto: “estaban inventando toda unha estética: o Atlantismo. De Amor e Desamor, La Naval, os pintores, os fotógrafos… E entre todos eles había un poeta enxoito, solitario, que se converteu no centro dunha estética: Lois Pereiro. Todos tiñamos fame de Lois Pereiro”. Pereiro, colaborou de forma disciplinada e humilde en La Naval, a revista que pretendía ser “una expedición interior para los habitantes de un pontón anclado en el océano que vive de espaldas al mar; una singladura de ideas y espacios nuevos que pretenden devolvernos señas de identidad”. Alí escribiu mesmo sobre a transformación urbanística da cidade, con textos coma O frío edificado, no que analiza a construción do barrio de Elviña. Souto coñeceuno nos seus últimos anos, neses primeiros noventa nos que no barrio de Montealto agromaba o bravú, movemento co que Lois Pereiro simpatizou de inmediato: “tiven a fortuna de asistir á presentación do Pub Moka, a peza de retórica e oratoria máis fermosa e sincera que coñezo. E alí teño un libro asinado no que me dicía: ‘unha arroutada solidaria, cada quen no seu lugar para tronzar esta realidade, pero para tronzala’. Nós tiñamos o argumento da vehemencia, el tiña o argumento da beleza e da poesía máis fonda para cambiar o mundo”, di Xurxo Souto. Leo F. Campos destaca que a través de Lois Pereiro se está dando “un bucle entre a nostalxia e a revolta”. Para Leo, “o punk que hai en Pereiro ten nostalxia de atrás e ten gana de adiante. Nós somos punk e estamos tentando romper con todo, e eles tamén. Dáse unha retroalimentación brutal”.

Nun Luzes de Galicia de 1987 Xosé Antón Castro Fernández falaba dos oitenta como a década máxica deste país: “1980 foi unha data máxica para Galicia e hoxe, a seis anos de distancia, os resultados do clímax podémolos ver con máis agudeza, coa madurez dun camiño aínda sen percorrer certamente pero coa crenza firme de que todos os páramos están en cultivo”. Algo se perdeu polo camiño, pode ser, dende a forza que emerxía de La Naval, Atlántica, Os Resentidos ou Radio Océano e quizais é na Coruña, entre aparcadoiros e recualificacións, onde máis se notou o bloqueo desa enerxía de asociacionismo e contracultura. Xurxo Souto afirma que “ás veces A Coruña é unha cidade gris, aburrida, a cidade que paira nas augas mansas da triste calma provinciana, mais outras veces A Coruña sente o poder do mar do Orzán, actívase e recupera esa marabillosa condición natural de cidade barco. Unha cidade disposta a vivir cada día o abalo e o devalo das mareas, disposta a trasnoitar nas rompentes da bohemia, disposta a se comunicar cos máis afastados portos. Isto acontece cada vez que pronunciamos un nome, este nome: Lois Pereiro”

Outro dos lugares comúns e das simplificacións que se deitan sobre Lois Pereiro é a referencia continua ao carácter intimista e personalista da súa poesía, e mesmo a un carácter elitista, en certa maneira, ou alleo aos problemas do cotián. Algo que desmenten as persoas que o coñeceron e que mesmo é rebatido de inmediato ao afondar nos seus textos, sobre todo nas súas pezas ensaísticas. En palabras de Manuel Rivas, “a súa expresión poética é unha estremeira da sensibilidade, pero el estaba no mundo, chantado no seu mundo, no seu tempo. A modesta proposición, o ensaio que nos deixou, é un marabilloso panfleto, un manifesto pola insurxencia, pola liberdade, pola xustiza”. Para Rivas, todo o que ollaba Lois Pereiro “mirábao con esa perspectiva de que o espazo no que vivimos é parte constitutiva do noso corpo e da nosa linguaxe. Era un tipo moi comprometido, non era ningunha banalidade, non era como a nouvelle cuisine, na que hai moito prato e non hai nada dentro”. Naquela época algúns víano escasamente comprometido, demasiado vangardista, pero como el mesmo escribiu na súa Modesta proposición: “Teño liberdade de acción para exiliar o meu espírito no Ártico, en Asia ou no Nepal, e teño permiso para que nada humano me sexa alleo. Por iso podo decidir militar na miña propia lingua”.

Lois Pereiro non só estaba chantado no mundo, senón que era plenamente consciente do momento histórico que o mundo estaba a vivir, se cadra moito consciente que calquera outro dos seus contemporáneos no campo da literatura galega. En 1996 escribiu, na súa Modesta Proposición, que “vivimos malos tempos para a reflexión e a resistencia neste imperio zombie de Microsoft mental e de autoestradas da información cando xa hai tan poucas persoas con neuronas dispostas a servirse de tanta información, e moito menos a utilizalas en contra dese mesmo poder que as invade coas peores intencións”.

De igual xeito, o seu compromiso político, non cunhas siglas, senón coa humanidade, era innegable. Na Modesta Proposición escribe: “Levar bandeiras, berrar slogans ou falar por falar non custa nada. Pedir Liberdade e Xustiza para todos en abstracto non custa cartos, non compromete a nada en realidade. Nin tampouco fai verdadeiro dano, non provoca fendas nas estruturas do Sistema (…) E canto peores sexan os tempos que vivamos, mais falsa será esa inxenuidade, menos inocente a indiferenza, e máis cómprice non comprometerse, que sempre se convirte nun cinismo e táctico sentimentalismo que ao final se perverte nun cómodo e cego refuxio filosófico supostamente radical, pero temeroso e sempre subvencionado polos vellos ou novos amos (…) Vivimos tempos ‘interesantes’, si, como lle din os chineses a xeito de irónica maldición”. E conclúe: “Sempre haberá novas vías para resistir, para opoñernos e non ser submisos, como a estratexia humilde e provocadora de Bartleby, o gris e lúcido escribente de Melville, que para non someterse sen máis a ordes arbitrarias, dicía simplemente, sen ira, pero teimosamente: preferiría non facelo. E a Liberdade non se pide, tómase”.

O seu bando era o dos homes e mulleres bos e boas, fronte aos abusos, as imposicións, as mentiras e a explotación dos poderosos. Nun fragmento da Conversa Ultramarina (o intercambio epistolar que realizou en 1995 con Piedad Cabo, o amor da súa vida), escribe: “Somos xente normal, boa xente, todos persoas normais máis ou menos perdidas, cada un co seu nome. Só hai fillos de puta e xente que vive a vai saíndo como pode. Náufragos do mundo, unídevos!”. Tiña algo de Brecht no seu pensamento político, moito de Walter Benjamin. Como Brecht, Pereiro observaba, dende un certo escepticismo o mundo, sufría por ela, reclamaba un cambio: “Estou sentado á beira da estrada, o condutor muda a roda. Não me agrada o lugar de onde venho. Não me agrada o lugar para onde vou. Por que observo o cambio de roda con impaciencia?”. De feito, na Modesta Proposición dialoga co propio texto de Brecht: “E, contudo, sabíamos que também o ódio contra a baixeza desfigura o rosto. Também a ira contra a injustiça faz da voz uma arma. Infelizmente, nós que queríamos preparar o caminho para a amabilidade não pudemos ser amáveis”. E afirma, sobre el, instalándose no compromiso, na xenerosidade e na alegría: “Pero é mellor sempre intentar ser amable. Mellor rirse dun mesmo e dos demais sen furia destrutiva, inda estando seguros das máis escuras e brutais certezas sobre o fondo das cousas”.

Ao remate da Modesta Proposición, toda unha definición da visión do mundo de Pereiro concentrada en vinte páxinas, o poeta conclúe: “Porque se non hai dogmas nin bandeiras que nos guíen estamos obrigados a escoller as cousas e as ideas máis dignas do noso nivel de ética e xenerosidade, sen o inxenuo optimismo escarmentado, e sen un pesimismo opaco e ben alimentado que nos deteña e nos permita unha indiferente neutralidade falsa. Xa non imos ser cómprices do que nos indigne ou nos avergoñe. Nada é inmutable. Todo se transforma. Quen teña tempo, enerxía, e desexe facer algo, que vaia propoñendo algo…

1. Como era Lois

Lois Pereiro era poeta porque era Lois Pereiro era persoa. Como escribiu X.M. Eyre, “queda moito aínda por falar de Lois Pereiro. Sobre todo do Lois poeta. E eu, crítico, debátome. Unha razón que me leva a debruzar sobre os dous poemarios. Outra a querer reivindicar a persoa. Porque os poetas son, antes ca nada, persoas; persoas non por naceren humanos senón porque tenden a ser moi conscientes do que significa ser humano, do humanismo como característica esencial do ser humano…en lugar da billeteira capitalista”. Lois Pereiro foi un símbolo de moitas cousas, un símbolo do seu tempo. Como símbolo utilizouse como estilete contra o canon, contra o sistema literario galego, contra a propia Academia. Ben o escribiu Iago Martínez nun artigo en Xornal de Galicia: “convertémolo en reverso de todo o que hai. A falta de comité de empresa lanzámolo contra a patronal da literatura. Desculpa, Lois”. Se cadra, as homenaxes retiraranlle a Lois certa impostura de símbolo, de artefacto contracultural, de aura de malditismo. Ben estará. A poesía de Lois Pereiro resiste o combate en campo aberto, gaña coas lecturas e co coñecemento e de feito faise máis antisistema cando se pasa por riba dos tópicos. Tamén a persoa.

Lois Pereiro era “un radar” capaz de detectar toda vangarda, en palabras de Rivas, que incorpora a figura da “portadora”, da muller galega que leva moitas cousas sobre a súa cabeza: “Lois levaba música, levaba imaxes, levaba fíos”. No limiar de Poemas para unha Loia Rivas salientou que “Lois tiña a condición dun aura que facía agromar o mellor do lugar e do grupo, o mellor de cada un. Era unha presenza creadora”. Na imaxe de Lois Pereiro que se foi creando nestes anos hai algúns elementos de simplificación e mesmo algunha falsidade. Acolleuse a Lois como símbolo e estereotipo dunha década, dunha xeración, ás veces dunha maneira demasiado xenérica, sen afondar na persoa que foi. Como escribiu Manuel Rivas no obituario que publicou en El País en 1996: “o que cumpría era seguirlle os pasos a Lois. Escoitar a súa música. Ler os seus libros. Ver as súas películas. Telo ao lado para espantar o frío. Non había nel nada de gurú. Era só un rapaz enxoito e desperto que andaba ás zancadas pola beira curiosa da vida (…) Non era estrondoso, nin bullangueiro, nin provocador, no sentido de chamar a atención. Ben ao contrario, era discreto e dunha inquedanza calma”.

Xosé Manuel Pereiro destaca, sobre todo, á persoa: “Ten unha imaxe descarnada, aguzada, incisiva, metálica, e iso era certo. Pero despois era un tipo moi divertido, era o mellor tipo para estar nunha terraza con el, porque era un observador tremendo, era o mellor compañeiro do mundo porque era un saco de ironía. Non era un tipo que contaba chistes na barra dun bar, pero era un tipo moi simpático, moi divertido”. O seu irmán Xosé Manuel conclúe: “Eu bótoo de menos máis como persoa, porque era unha persoa enriquecedora”. Como escribiu Manuel Rivas, Lois Pereiro “non era estrondoso, nin bullangueiro, nin provocador, no sentido de chamar a atención. Ben ao contrario, era discreto e dunha inquedanza calma, como certos homes que prefiren pasear a súa sombra polas rúas molladas. Pero endexamais pasaba desapercibido. Ben ao contrario, o ser de Lois tiña a condición dun aura que facía agromar o mellor do lugar e do grupo, o mellor de cada un. Era unha presenza creadora, coma se estivera permanentemente enmarcado nun atraente fotograma nostálxico”.

Manuel María escribiu que Pereiro era o poeta galego que máis se asemellaba a Rosalía. O mesmo pensa Manuel Rivas, que escribiu en referencia ao segundo poemario de Lois Pereiro que “no se había escrito un texto poético más íntimo y conmovedor en lengua gallega desde el Follas Novas, de Rosalía”. A súa ligazón con Manuel Antonio é máis evidente aínda e ademais foi un vencello consciente, pois foron a poesía e o pensamento do rianxeiro os que moveron a Pereiro a escribir en galego. Para O Leo, “é curioso que de repente se empece a conectar a Lois con alguén, porque até agora escoitábase que era unha rareza, como moito dicíase que era o elo entre a xeración dos oitenta e dos noventa. Estaba sen estudar, ninguén lle facía caso”.

A Biblioteca de Fillos de Galicia inicia a publicación dun especial sobre o poeta monfortino Lois Pereiro, homenaxeado neste ano 2011 nas Letras Galegas. Pereiro morreu novo, mais tivo unha vida intensa, sempre na vangarda literaria e sempre acorde co seu tempo, os anos setenta, oitenta ou noventa que tan ben representou na súa vida e na súa obra. Hoxe é un dos poetas máis recoñecidos en Galicia, sobre todo entre as súas xeracións, que como lembra un dos seus biógrafos “intercambian os seus libros nos institutos, como intercambian os discos do seu grupo favorito”. Lois Pereiro non foi un emigrante nun sentido estrito, mais residiu moitos anos en Madrid, onde estudou e traballou, até que se viu afectado polo chamado Síndrome Tóxico do aceite de colza, que a comezos da década dos oitenta provocou a morte de centos de persoas en toda España e que deteriorou moitísimo a saúde de Pereiro.

Lois Pereiro, pois, experimentou as sensacións de ollar a Galicia dende a distancia, relacionándose ademais cos milleiros de galegos que por un motivo ou outro residían en Madrid neses anos. Nun dos seus poemas, de feito, afirma de xeito retranqueiro que Monforte non existe, senón que é “o invento dos monfortinos na emigración”. Verso, que por certo deu nome a unha exposición sobre o poeta que acolleu o Concello de Monforte neste 2011. As súas reflexións sobre Galicia e a condición de ser galego son constantes tanto na súa poesía coma na súa breve pero excelente obra ensaística.

Lois Pereiro pode non ser un emigrante en senso estrito, mais si era un migrante, unha persoa en constante movemento, desexoso de captar e coñecer cada recuncho dos lugares que o ían acollendo, aquí e alí. Viaxou durante meses por Europa occidental, de Edinburgo a Hamburgo ou Viena e sobre todo Berlín, que tan ben coñeceu.

Como afirmou o secretario xeral de Emigración, Santiago Camba, nun acto de homenaxe ao poeta, celebrado no Centro Gallego de Bos Aires, aínda que Lois Pereiro nunca estivo en Arxentina, “si se lle pode considerar a todos os efectos como un emigrante”, pois “fose no ámbito cultural ou económico, sabía que a experiencia de Pereiro era semellante á de moitos dos que estaban na sala”. Camba afirmou que Pereiro “foi un artista que desexaba para Galicia maiores cotas de creatividade, de futuro, de liberdade, para converter o noso país en referente en todos os aspectos e evitar a sangría poboacional que durante moitos anos estragou a nosa terra”.